نگاهي اجمالي به اسنادي كه در ارتباط با حقوق بشر و آزاديهاي اساسي تدوين شده‌اند نشان مي‌دهد كه در بسياري از آنها به نوعي به حق آزادي مذهب يا ممنوعيت تبعيض بر اساس مذهب تصريح شده است اما تا كنون در هيچ يك از آن اسناد واژه «مذهب» مورد تعريف قرار نگرفته است.
حتي برخي از نهادهاي ناظر بر برخي از اسناد، نظير كميته حقوق بشر كه بر مقررات مندرج در ميثاق بين المللي حقوق مدني و سياسي (1966) نظارت مي‌كند و توسعه‌ها و تبيين‌هاي زيادي را در خصوص برخي از حقوق مندرج در ميثاق مذكور انجام داده است تا كنون هيچ تعريفي از اين واژه ارايه نكرده است. برخي از فرهنگهاي حقوقي، واژه مذهب را تعريف كرده‌اند. به عنوان نمونه در يكي از تعاريف آمده است: «عناصر ضروري مذهب عبارتند از معتقد بودن به خداوند و پرستش خدا. اما به نظر نمي‌رسد كه اين تعاريف را بتوان به عنوان امري اجماعي پذيرفت. بنابراين نظام بين المللي حقوق بشر و اسناد مربوطه بدون آنكه تعريفي از مذهب ارايه نمايند در قالب چند اصطلاح نظير مذهب، عقيده، فكر و وجدان از يك مجموعه از حقوق و آزاديهاي مربوط به بشر حمايت نموده‌اند.
چنين امري به جهت ايجاد يك وفاق عام در خصوص پذيرش اسناد مربوط و همچنين دشواري تعريف اين واژگان در قالب حقوقي صورت پذيرفت كه البته هدف اولي كه همان جلوگيري از اختلافات سياسي و ايجاد يك وفاق عام در حمايت از اين اسناد بوده؛ هدف اصلي عدم تعريف اين واژگان و گنجاندن آنها بوده است.
حمايت از آزادي مذهب در نظام بين الملل حقوق بشر داراي پيشينه‌اي طولاني و پيجيده در سطوح داخلي، منطقه‌اي و بين‌المللي است كه بطور مشخص مي‌توان سه دوره را از يكديگر تفكيك نمود. در دوره نخست بحث از حمايت از اقليتهاي مذهبي مطرح است و در دوره دوم بحث از حقوق فرديو اصل عدم تبعيض بر اساس مذهب و در دوره سوم مباحث مربوط به چالشهاي نوين درباره اجراي كامل مذهب مطرح است. تعداد اسنادي كه در آنها به حق آزادي مذهب و ممنوعيت تبعيض بر اساس مذهب تصريح شده است به حدي زياد است كه جمع‌آوري و بيان همه آنها امري دشوار است؛ اما مهمترين مواردي كه در آنها بدين امر تصريح شده است عبارتند از: ماده 18 اعلاميه جهاني حقوق بشر (1948) ماده 18 ميثاق بين المللي حقوق مدني و سياسي (1966)، ماده 5 كنوانسيون بين المللي الغاء تمامي اشكال تبعيض نژادي (1965) قسمت بند 1 ماده 5 كنوانسيون يونسكو عليه تبعيض در آموزش (1960)اعلاميه محو و الغاء تمامي اشكال نابردباري مذهبي و تبعيض بر اساس مذهب يا عقيده (1981)
اين موارد در زمره اسناد بين المللي هستند كه در آنها به حق آزادي مذهب يا ممنوعيت تبعيض بر اساس مذهب تصريح شده است تا كنون هيچ معاهده الزام آوري بطور خاص در خصوص آزادي مذهب به تصويب نرسيده است و تنها يك اعلاميه بطور خاص در اين موضوع تصويب شده است. در سطح منطقه‌اي نيز حق آزادي مذهب در بند 1 ماده 90 كنوانسيون اروپايی حقوق بشر، ماده 3 اعلاميه آمريكايي حقوق و وظايف بشرماده 8 منشور آفريقايي حقوق بشر و ملتهاو اسناد متعدد ديگري تضمين شده است.
مطابق اسناد حقوق بشر، داشتن حق آزادي مذهب، حقی مطلق است و در زمره حقوق غيرقابل انحراف (غيرقابل تعليق) است كه تحت شرايط و اوضاع و احوال نبايد به حال تعليق درآيد يا مورد تعرض قرار گيرد. اما در حوزه بيروني و جلوه خارجي اين حق كه مربوط به حق اظهار مذهب مي‌شود حق آزادي مذهب مطلق نيست و داراي قيودات و شرايطي است.
از جمله محدوديتهايي كه براي آزادي اظهار مذهب به موجب قانون مي‌توان در نظر گرفت مربوط به حمايت از امنيت، نظم، سلامت يا اخلاق عمومي يا حقوق و آزاديهاي اساسي ديگران است كه البته اعمال چنين محدوديتهايي بايد ضروري باشد. ار آنجايي كه ميان آزادي مذهب، عقيده و فكر و وجدان ارتباط تنگاتنگي وجود دارد و در بيشتر اسناد اين حقوق و آزاديها تحت يك عبارت گنجانده شده‌اند لذا جهت يك برداشت كلي از اين مجموعه حقوق، مستلزم مراجعه به واژگان مرتبط آنهاست. مهمترين چالشهايي كه در خصوص حق آزادي مذهب از رويکرد نظام بين الملل حقوق بشر با ديدگاه اسلامي مطرح است مربوط به مسأله ارتداد و آزادي اظهار مذهب و به رسميت شناختن فرقه‌ها و مذاهب ميباشد.
