گفت وگو با محمدحسين ماهر به مناسبت نمايشگاه اخيرش در گالري اثر

---

-ديدن آثار اين نمايشگاه در وهله اول تفاوتي را با نمايشگاه سال گذشته نشان مي دهد. در مجموعه هاي گذشته توجه به اقليم و فرهنگ و آداب و رسوم جنوب به وضوح ديده مي شد، فضاي کارهايتان سنگين تر بود، رنگ ها اشباع و تند و تاثيرگذار بودند. نه اينکه به کلي از آن فضا فاصله گرفته باشيد اما در اين مجموعه فضا آرام تر، گاهي حتي در برخي از تابلوها منوتن است. در ابتدا در مورد اين تغييرات و اينکه چطور چنين پروسه يي طي شد، بفرماييد.

اين نمايشگاه محصول شش يا هفت سال پيش است. در حقيقت شايد بتوانم بگويم موازي با نمايشگاه قبل و حتي شروع اين نمايشگاه قبل از نمايشگاه پارسال بود. در واقع قصدم اين بود که اين نمايشگاه را به انجام برسانم و بگذرم ولي آن دوره کارها که يک دوره بسيار شخصي و محصول دوران پرتلاطم من بود زودتر به نمايشگاه رسيد.

-اتفاقاً مي خواستم به اين نکته اشاره کنم که فقط با ديدن آثار اين دو نمايشگاه بدون آگاهي از تقدم و تاخر آنها اين نکته به ذهن مي رسد که آثار نمايشگاه قبلي بايد بعد از اين مجموعه کشيده شده باشند.

کاملاً درست است، مجموعه حاضر خيلي با کارهاي گذشته متفاوت نيست چرا که مبتني بر تحقيقات و پژوهش ها و اتود هايي است که من از سال ها پيش روي آنها کار مي کردم. حتي يکي از اتودهايي که 10 ، 12 سال پيش در گالري آريا يا سيحون به نمايش گذاشتم يک پليکان در کنار يک آدم بود که در اين نمايشگاه اجراي اصلي آن را دارم. اين روند کم کم پرورده شد و به يک پالايش دروني رسيد و گاهي هم از موضوعات بيروني من ملهم بود. يعني اين شکلي که الان مي بينيد که به ظاهر مبتني بر گنجينه هنري و تصويري گذشته است، اما کانسپت اصلي همان مسائل روزمره و زندگي کنوني من و تلاطم ها و جوشش هاي آن است. اما اينکه چرا ابعاد کار عوض شده، تکنيک و قالبي بودن رنگ ها و مسائلي از اين دست تغيير کرده، مي توان گفت من به جامعيتي که درگيرش بودم، نزديک تر شدم، يعني آن خلوص و گذشتن و درک زيبايي شناختي و توانايي بصري تجسمي خودمان و اينکه بتوانم در آن ساحت و در آن زمينه فعاليت بيشتري داشته باشم.

-در اين مجموعه تمثيل ها و اسطوره ها و موجودات فرازميني وارد شده اند؛ برخلاف مجموعه پارسال که الان مشخص شد بعد از اين مجموعه کارشده اند. به نظر مي رسد آدم هاي آن مجموعه زميني تر بودند.

ببينيد مرحله بعدي نبودند چون خيلي از اينها پارسال اجرا شدند. مراحل اتود اين تابلوها حدود سه چهار سال طول کشيد، يعني چيزي که بتواند مرا راضي کند و به اين فضاها بياورد اين ميزان زمان را لازم داشت. کارهاي نمايشگاه قبلي هم محصول يک دوره موازي با اينها بودند. درست مثل اينکه تو ابعاد متنوعي را در زندگي تجربه کني و اين تجربه ها محصولي بدهد که روي منش، زيبايي شناسي و درک تو از پيرامونت تاثير بگذارد. از نظر خودم، هم اينها زميني اند هم آنها. منتها اين زمين و ساحتي که در موردش بحث مي کنيم چگونگي انتقال کانسپت و موضوع و ذهنيتي که با آن درگير است را تعيين کرده است. اين مجموعه براي من که خودم شاهدش بودم خيلي متفاوت نيست ولي کسي که از بيرون مي بيند شايد فواصل و شکاف هايي را ديده باشد.

-توجه به اقليم و فرهنگ و آداب و رسوم جنوب که در دوره هاي مختلف کاري تان وجود داشت و خلق فضايي بي زمان و بي مکان که خصوصاً در اين نمايشگاه ديده مي شود، آيا در امتداد هم به وجود آمده، يعني دوره يي از يک اقليم خاص شروع کرده ايد و الان به فضاهاي بازتري نگاه مي کنيد يا ممکن است همان جغرافيا دوباره سر از کارهايتان درآورد؟

ببينيد آنچه وجود دارد اين است که اين روند کامل شده است. واقعيت اين است که من هميشه سعي کردم جايي که در آن استشمام مي کنم و درکش مي کنم را بشناسم. تمام توانم را براي اين کار گذاشته ام. از نظر خودم مجموعه اخير اين قابليت را بيشتر دارد يعني من توانستم در جاي محکم تري بايستم و به جهان نگاه کنم. اينکه هرگاه پرسش جديدي براي تو مطرح مي شود بدون عقبه آن، اين پرسش معنايي نخواهد داشت. در حقيقت تو بايد ساحتي را تجربه کني و تعريف کني و به کار ببري که يک گذشته يي داشته باشد و توانايي ها و البته ضعف هايش را هم بشناسي. در بررسي چندساله يي که داشتم اين نقطه که خيلي نقطه سنگيني براي به نتيجه رسيدن بود، از نظر خودم اين قابليت را بيشتر داشت. ولي اينکه در آينده چه اتفاقي خواهد افتاد من در حقيقت انسان پيراموني هم هستم. موجودي هستم که در يک تنش ها و کنش هايي حرکت مي کنم. بازتاب هايش روي من اثر مي گذارد، من روي آن بازتاب ها اثر مي گذارم و در حقيقت اين داد و ستد وجود دارد. چيزي که الان مجموعه ذهن من را با گذشته يي به نمايش مي گذارد اين کارها است و اگر کاري بعد از اينها به وجود بيايد قطعاً دنباله اينها است. کمااينکه اگر با تحقيق و پژوهش نگاه شود مشخص مي شود يک روندي دنبال شده است و رد کارها در يکديگر ديده مي شود. پيدا کردن اين اقليم نکته مهمي است. شايد در کارهاي اوليه من که کارهاي جنوب بود اين تصور به وجود مي آمد که من خيلي بومي کار مي کنم در حالي که براي خودم هرگز اين گونه نبوده است. بلکه شناسنامه دروني و ذهني و ادراکي من از جهان از نقطه يي شروع مي شد که من اين نقطه را بيشتر مي شناختم و طبيعتاً اگر تو بتواني اين نقطه را بهتر بشناسي اين قابليت را برايت به وجود مي آورد که بتواني بازتر به جهان نگاه کني.

-همان طور که مي گويند بومي بودن سرآغاز جهاني شدن است.

قطعاً همين طور است. آقاي دالوند در بروشور من اشاره کردند که من از منابع فرهنگي بهره گرفتم. به طور قطع اين مساله حتماً وجود دارد و هميشه وجود داشته است. حالا شايد نظر من متمايز با نظر ايشان باشد که اين منابع فرهنگي الزاماً جايشان در موزه ها يا در جايي که تاريخ شان گذشته، نيست. کمااينکه شما هنوز که هنوز است کارهاي ولاسکز را که مي بينيد با يک نگاه جديد و نو روبه رو مي شويد يا آثار آنسلم کيفر که از تمام منابع تاريخي و حتي کتاب هاي مقدس براي برقراري و توجهش به ذهنيت و جهاني که به آن نظر دارد يا نسبت به آن اعتراض دارد، استفاده مي کند.

-در آثارتان آرام آرام توجه به جزئيات کمرنگ شده است. در آثار نمايشگاه سال گذشته که اشاره کرديد بعد از اين مجموعه شکل گرفته اند، زوائد حذف شده اند و نوعي رهايي، سادگي و آسودگي در اجرا ديده مي شود که در مجموعه حاضر به آن شکل نيست. آيا اين برخورد آگاهانه صورت گرفته است؟

من مي توانم به اين صورت بيان کنم که هر ذهنيتي بنا بر شکل گيري و فرآيند شدنش قالبي را مي پذيرد و گاهي اوقات وقتي تو مي خواهي به يک توانايي اشاره کني سعي مي کني جزئياتي از آن توانايي را جست وجو کني. يا گاهي اوقات به اين صورت است که مي گويي جلوي من بايست اما به نقطه يي دورتر نگاه کن و طبيعتاً آن «دور» تارتر از «جلو» ديده مي شود. تو از ابتدا نظرت به آن دور خواهد بود. در مورد نمايشگاه پارسال- که از نمايشگاه هايي است که دوستش دارم و در حقيقت به همين اندازه که کارهاي الانم حقيقي هستند آنها هم بودند- مسائلي بود که درگيري هاي شخصي خودم بود در ارتباط با پيرامونم. مي خواستم يک بار ديگر به انسان و به تمام زوايا و زير و بم هاي او نگاه کنم و طبيعتاً هر انساني وقتي مي خواهد با ديگري آشنا شود اول به چهره او نگاه مي کند و من در آن مجموعه توانستم از چهره آنها بگذرم و عبور کنم. در اين دوره که تجربه مي کنم باز هم همين طور است. من سعي کردم فاصله يا درنگي را بين يک سراب و يک واقعيت تعريف کنم کمااينکه خواه ناخواه براي اين ايده و کانسپت رنگ هايي را لازم داشتم که در فام شان خيلي قالبي نباشند و بيشتر بايد بافت شان جوابگو باشند. بايد از کليتي صحبت مي کردم، شايد بعدها جزئياتي از اينها را بتوانم به وجود بياورم ولي الان چيزي که درگيري من است و ادامه دارد اين مجموعه نگاه است

-در مورد نوشته ها در نقاشي هايتان صحبت کنيم. نقاشان زيادي از متن و نوشته در آثارشان استفاده کردند. بعضي ها به طور کلي به زيبايي شناسي حروف در آثارشان توجه خاص دارند مثل زنده رودي، بعضي ديگر قطعه شعر يا متني را در حاشيه نقاشي مي آورند که در عين حال که ارتباط موضوعي با اثر دارد اما تعمداً خوانا هم نيست مثل آثار رضا درخشاني که به آنها به عنوان عناصر بصري نگاه کرده است. برخورد شما با نوشته نيز برخوردي بصري است. سوال من اين است که به طور کلي استفاده از نوشته در آثار نقاشان ايراني آيا به دليل قابليت هاي خاص خط فارسي است يا به نوعي اداي دين به گذشته و نقاشي و نگارگري ايراني و بازسازي آن فضاهاست؟

دو نکته را بايد بگويم. کاملاً درست است که من بنا به توانايي تصويري خط فارسي از آن استفاده مي کنم و البته اين خط نيست. من 10 سال پيش نمايشگاهي در گالري فرشته داشتم. در سفري به کاشمر يک کتاب خطي که صرف و نحو شعرهاي بسوطي بود را ديدم و وقتي ورق مي زدم خط چاپ سنگي چنان آرايش زيبايي داشت که من در همان دوره شايد حدود 70 يا 80 تصوير در ذهنم آمد. جالب است که من عربي هم نمي دانستم و آن کتاب به زبان عربي بود. موضوع من آن صدا و نوا و آوايي بود که من را به آن تصويرها راهنمايي کرد. يعني آن صداها براي من به فرم ها تبديل شدند و به تصاويري تبديل شدند که آن تصاوير مي توانست رابطه من را با آن کتاب روشن کند. آن مجموعه در 70 تصوير شکل گرفت که در يک نمايشگاه در ايران و يک نمايشگاه ديگر در آلمان نمايش داده شد. نوع برخورد من هميشه با طبيعت، با زندگي و با بيرون از خودم خيلي از اوقات با يک صدا شروع مي شود و تصوير من به نقطه يي مي رسد که بتواند آن عوامل و توانايي ها را جذب کند و بتواند در فيلتر ذهني من با آن درک زيبايي شناسي تبديل به يک فرآيند شود. استفاده يي که من در کارهايم از چيزي به عنوان خط مي کنم بيشتر صدا بوده است. مثلاً در مورد تابلويي که دو انسان زير درخت خوابيده اند، اولين بار صداي آن نهر من را دعوت کرد که بتوانم آن آدم ها و آن درخت و آن فضاي خالي را ببينم، يعني شکل فرآيند شدنش با آن نوا بود. طبيعتاً شما در اين مجموعه هم اگر دقت کنيد مي بينيد نوشته ها شبيه خط اند، هيچ کدام شکل هاي مشخص کلمه و واژه يي ندارند و بيشتر به يک ريتم شبيه هستند. يعني مي شود گفت براي من اينها کد ورود به کارهايم است که خيلي وقت است شروع شده. در حقيقت در مجموعه هاي قبلي و کارهاي هفت سال پيش تحت عنوان فرشته در خانه هنرمندان هم اين نوع برخورد وجود داشت.

-در اين مورد نخواستيد نگاهي به گذشته داشته باشيد؟

در مورد خط نه، بلکه قرارگيري و کد آوايي آن بيشتر برايم مطرح بود که مي توانست نزديک تر به آن صدا و نوايي که از آن صحبت مي کنم، باشد. فکر مي کنم در خود خط اين خاصيت وجود دارد. دقيقاً همين طور است. در آثار نقاشان غربي کمتر حضور خط لاتين را مي بينيم. آنها با حروف لاتين به صورت حجم کار کرده اند ولي شايد در نقاشي هايشان کمتر ديده شده است. البته فوتوريست ها اين کار را به صورت غالب کرده اند و حتي يک تايپوگرافي خاصي را به بخش بصري اضافه کردند.

-خب اين بيشتر در حوزه گرافيک وارد مي شود.

عرض مي کنم. از آنجا استخراج مي شود و در آن حوزه فعاليت مي کند.

-با توجه به اينکه شما در حوزه تدريس هم فعاليت داريد، در مورد وضعيت آموزش هنر در دانشکده هاي هنري مايلم نظرتان را بدانم. از هنرمندان پيشکسوت خيلي شنيده ايم که خصوصاً در دهه 40 و سال هاي اوج دانشکده هاي هنري دانشجويان در يک فضاي آزاد از هم دوره يي ها و سال بالايي ها بيشتر مي آموختند تا از استادان شان. امروز فضاي آموزش چقدر با آن سال ها متفاوت است؟

من فکر مي کنم اصلاً فضاي آموزش خودبه خود اين خاصيت را دارد. من طي 15 تا 20 سال گذشته هميشه يک تا دو روز در هفته را با آموزش گذراندم اما آموزشي که در واقع نوعي داد و ستد بود نه اينکه به عنوان آقاي معلم در آنجا بايستم و نکاتي را ديکته کنم و اتفاق نيفتاده در اين سال ها که يک ديالوگ دو بار به يک شکل تکرار شود. قاعدتاً اين دادوستد بين من که نقش معلم را داشتم و هنرجو که شروع به جذب مطلب مي کرده، در يک گفت وگو وجود داشته است. ياد گرفتن از همديگر خيلي بديهي است يعني شما در هر جايي که کار مي کنيد مطلبي را پرتاب مي کنيد و آن مطلب با هزاران دوري که مي زند وسط مي آيد و در آن يک برداشت و بازتابي خواهد بود. طبيعتاً در سيستم آموزشي هم به همين شکل است چه در دانشگاه که تدريس مي کردم و چه در فضاي کوچکي که معمولاً در تمام اين سال ها در حد يک يا دو روز درگيرم مي کرده (چون عامل تدريس به آن شکل قراردادي و پيوسته اصلاً با منش من همراه نيست). اگر چيزي داشته باشم، حتماً منتقل مي کنم و اگر نداشته باشم سکوت مي کنم. راستش من هميشه آموزش را از آن که درگيرش هستم، فاصله مي اندازم. آموزش تعريفي دارد، يعني تو شروع کني به جست وجو که فردي که براي آموختن مي آيد چه توانايي دارد و بتواني به نسبت توانايي اش با او ديالوگ کني و اينکه تو چقدر مي تواني در راه اندازي او کمکش کني نه اينکه خودت را منتقل کني. تا به حال چنين چيزي براي من پيش نيامده و حتي نمايشگاه هاي من زماني انجام مي گيرد که براي خيلي از کساني که با هم کار مي کنيم غيرمنتظره است و آن کارها را نديده اند و گفت وگوي تنگاتنگي انجام نگرفته است.

-من مي خواهم در مورد ضعف سيستم آموزشي از شما بشنوم. اين سال ها خيلي شنيديم که خصوصاً در آموزش رسمي دچار کاستي هاي زيادي هستيم. يکسري واحدهاي درسي که سال ها پيش در نظر گرفته شده به شيوه يي کهنه ارائه مي شود و در کل آموزش هنر به يک صورت روتين درآمده است، در حالي که آموزش و خصوصاً آموزش هنر نبايد هيچ گاه به صورت روتين درآيد و طراوت و تازگي و پويايي آن همواره بايد حفظ شود تا به نتيجه قابل قبول برسد.

من در دانشکده هنرهاي تزئيني درس خواندم.

-دانشگاه هنر فعلي.

بله، الان اسمش دانشگاه هنر است، با يک تفاوت هايي. دانشکده هنرهاي تزئيني يک محيط کوچک و به اصطلاح خانوادگي بود. خيلي به يک آکادمي نزديک تر بود. ببينيد هنرجوي نقاشي در دانشگاه مي تواند علوم را ياد بگيرد. اصلاً دانشگاه محل آموزش و پرورش علوم است. در مورد هنر قضيه فرق مي کند.

هنرجو بايد در يک مکتب يا يک آکادمي رشد پيدا کند، بتواند استادانش را ببيند، ارتباط بگيرد، انتخاب کند و با آنها ديالوگ کند يعني اينکه شما وسط کلاس نقاشي در يک روز مجبوريد دو واحد زبان يا درس هاي متفاوت ديگر بخوانيد، شما را در حقيقت از آن اتمسفر بيرون مي کشد و اجازه نمي دهد داد و ستدي شکل بگيرد. اين معضل بزرگي است. يعني اگر دانشکده هاي هنر ايران مي توانستند خودشان را به آکادمي نزديک کنند، شايد خيلي از مسائل شان حل مي شد. اينکه هنرجويي که وارد مي شود توانايي تکنيکي را در يک رشته مشخص به صورت عملي ياد بگيرد و در مورد آن صحبت شود و گسترش پيدا کند و آرام آرام او را در فضايي ديگر وارد کنند. حالا منظور من از آکادمي صرفاً آکادمي قرن هجدهم يا نوزدهم اروپا نيست. يکي از مشکلاتي که خود من در سال هاي آموزشم در دانشگاه داشتم، اين بود که در دانشگاه با تمام سبک هاي اروپايي آشنا مي شديم، تاريخ هنر هم روي اين نکته متمرکز بود و مي دانستيم که فلان نقاش کلاسيک در چه دوره يي زندگي مي کرده، باروک، روکوکو يا باتيک، در آن سال هاي 54 و 55 روي اين موضوعات متمرکز بوديم، يک واحد نقاشي ايراني هم داشتيم که معمولاً مثل زنگ ورزش بود و نمره غيابي برايش در نظر مي گرفتند. سال ها بعد از اينکه فارغ التحصيل شدم به دلايلي که زندگي حکم مي کرد جغرافياي متفاوتي را غير از تهران تجربه کردم و بعد هم براي ادامه تحصيل به فرانسه رفتم که ناتمام رها شد چون آنچه مي خواستم بگيرم در دانشگاه آنجا هم قرار نبود اتفاق بيفتد و دادوستدي صورت نمي گرفت. موقعي که برگشتم شروع کردم به مطالعه دقيق و عميق روي تاريخ نقاشي خودمان. گاهي اوقات عقب تر مي رفتم مثل هنر مانوي که هنوز هم فوق العاده برايم زيبا و توانمند است يا هنر سلجوقي که هنوز هم در اين مجموعه فضاها و سکوت ها و ريتم حاکم ديده مي شود چرا که در آن فضا هم تو نمي ايستي و اين لازماني را داري و مي تواني به دفعات و به شيوه هاي مختلف با توجه به نيازهاي خودت از آنها استفاده کني و به عنوان يک مانيفست ذهني به افق و جهان نگاه کني. اين ضعفي بود که من در دوره دانشجويي شاهدش بودم. الان هم که گاهي اوقات در دانشگاه درس مي دهم، مي بينم که در مباحث تئوري استادان خيلي با سواد هستند ولي چيزي که بايد منتقل کنند آن توانايي است. من مي توانم بگويم استاداني که خيلي خوب توانستند اين کار را بکنند آقاي دادبه و آقاي پاکباز بودند؛ کساني که مي توانند از خودشان بگذرند و به دنيا گسترده نگاه کنند و در آن حوزه مسائل را به صورت کلان ببينند نه به صورت جزيي.

-پس شما اين ضعف را بيشتر متوجه استاداني مي دانيد که دائماً خودشان را تکثير مي کنند يا برنامه ريزي و سيستم آموزشي که از بالا حاکم است، دست و پاي استادان را براي انتقال آزادانه و خلاقانه دروس مي بندد؟

من هر دو مورد را مي بينم؛ هم استادي که خودش را در دانشجويش تکرار مي کند و هم فضاي آموزشي که خردمندانه نيست. يک فضاي صرفاً تعقلي پاسخگو نيست. سيستم آموزشي ايران يک سيستم بوروکراتيک و اداري است. کسي که از آنجا فارغ التحصيل مي شود، اگر فقط به همان فضا بسنده کند حتماً به صورت يک کارمند هنري بيرون مي آيد. کارمند هنري هم نه، بلکه کارمند نقاشي يا مجسمه سازي يا گرافيک. خيلي از مواقع با پروژه هاي دانشجويي مواجه مي شويم که ضعيف است و توانايي گيرندگي، تاثيرگذاري و هدايت کردن آن ذهنيت را ندارد. وقتي به پشت آن نگاه مي کنيم مي بينيم چيزي نبوده که او بخواهد از آن سد عبور کند. بايد ديد چه چيزي به او داده شد که حالا او نتوانسته انعکاس بدهد؟