مسجدجامع اصفهان موزه معماري ايران اسلامي است اما اين موزه عظيم از ديد مردم پنهان مانده است.
مسجدجامع اصفهان قدمتي ديرينه دارد و به دوران آل بويه برمي گردد كه اكنون بازديدكنندگان كاخ موزه چهلستون و منارجنبان به مراتب بيشتر از مسجد جامع است و بيشتر بازديدكنندگان اين اثر گرانسنگ را علاقه مندان به معماري داخلي و خارجي تشكيل مي دهند.
اگر بگوييم فرآيند ديدن و تعمق در فلسفه بناهاي تاريخي در ميان ما ايرانيان وجود ندارد حرف چندان بي ربطي نزده ايم، امروزه فرآيند ديدن از كودكي و از مراحل پيش از دبستان، دبستان و حتي در ميان دانشجويان بسيار ضعيف است اين موضوع را به هنگام بازديد گردشگر خارجي از بناهاي تاريخي اصفهان بيشتر مي توان جستجو كرد كه چگونه كوله پشتي خود را به زمين مي گذارد و ساعتها محو معماري ايراني، اسلامي بناها مي شود و حتي اوقاتي را براي تماشاي موشكافانه به درازا مي خوابد و با عكس گرفتن و نت برداري به اندوخته هاي خود مي افزايد. اين درحالي است كه بسياري از گردشگران ما بسيار سطحي و گذرا به بناهاي تاريخي مي نگرند و مي خواهند هرچه زودتر از بناي تاريخي خارج شوند.
امروزه متأسفانه موزه هاي ما براي بازديدكنندگان ايراني به يك انبار تبديل شده كه بازديدكننده بدون هيچ تعمق و طرح سؤالي از يك درب وارد و از درب ديگر خارج مي شوند. به نظر مي رسد در فرآيند ديدن و تعمق در آثار باستاني بويژه شهر اصفهان كه به مجموعه آثار تاريخي تبديل شده هر روز به جمع اين آثار افزوده مي شود و بايد آموزش ديدن، چگونه ديدن و چگونه درست ديدن به اقشار جامعه را به ويژه قشر دانش آموز و دانشجو ياد داد.
اگر بخواهيم در مورد بناهاي تاريخي مسجدجامع اصفهان بيشتر بدانيم بايد گفت: اين اثر يكي از سخت ترين بناهاي معماري و منحصر به فردترين معماري دنيا به لحاظ داشتن سير تاريخي از دوران آل بويه است.
مسجدجامع اصفهان 450طاق دارد كه هر كدام سازه هاي متفاوت و معماري خاص خود را دارد اين مسجد داراي ورودي هاي متعدد است كه هر يك فضاي مسجد را به بخش هايي از بافت پيرامون آن مربوط مي كند اين وروديها همه در يك زمان ساخته شده اند و هر يك در مقطعي از تاريخ و در ارتباط با ساختمان درون و بيرون بنا به وجود آمده اند گذرها و معابري كه در گرداگرد مسجد وجود دارند بيانگر ارتباط گسترده اي است كه به مسجد با بافت قديم شهر دارد.
مسجدجامع اصفهان با نقشه چهار ايراني بنا شده و از آنجا كه ابداعات هنري و معماري 15 قرن دوران اسلامي را در خود گرد آورده است، يكي از بهترين آثاري به شمار مي رود كه در دنياي امروز شهرت دارد.
چهار ايوان اطراف مسجد مشخص كننده شيوه مسجدسازي ايرانيان است كه پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است اين ايوانها كه به نامهاي صفه صاحب از جنوب، صفه درويش از شمال، صفه استاد و در مغرب شاگرد در مشرق ناميده مي شوند يا تزئينات مقرنس سازي و كاربندي يكي از فنون بسيار جالب معماري ايران را بيان مي دارد.
نماي داخلي صحن مسجد و كاشيكاريهاي آن مربوط به قرن نهم هجري است كه احتمالاً مناره ها نيز مربوط به همين زمان هستند.
به طور كلي بناي كنوني مسجد جامع اصفهان شامل بخشهاي زير است:
شبستان مسجد: اين شبستان كه بر ستونهاي مدور استوار است با گچبري هاي بسيار زيبا تزئين شده است اين قسمت مربوط به عصر ديلميان است.
گنبد و چهل ستونهاي اطراف آن كه در ايوان جنوبي مسجد واقع شده و در فاصله سالهاي 465 تا 485هجري قمري بنا شده است.
اين گنبد كه در زمان سلطنت ملكشاه سلجوقي و وزارت خواجه نظام الملك ساخته شده از نمونه هاي نادر ساختمانهاي عهد سلجوقي است ايواني كه در جلوي اين گنبد آجري واقع شده در اوايل قرن ششم هجري بنا شد و سقف آن از مقرنسهاي درشت تركيب شده است اين گنبد داراي زيباترين طرحهاي تزئيني ساخته شده از آجر و گچ است.
گنبدي كه در بخش شمالي حياط مسجد واقع شده و قرينه گنبد خواجه نظام الملك است در سال 481 بنا شده است احداث اين گنبد را به ابوالفنائم تاج الملك يكي ديگر از وزراي عهد سلجوقي نسبت مي دهند.
ايوان معروف به صفه صاحب كه در دوران سلجوقي ساخته شده و تزئينات آن مربوط عهد قراقويونلو و صوفي است در اين قسمت كتيبه هايي از دورانهاي مختلف از جمله صفويان به چشم مي خورد.
صفه استاد نيز در عهد سلجوقي بنا شده و در دوره صفويان با كاشيكاري تزئين شده است در اين صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعليق كه به تاريخ 1112 هجري قمري و در زمان سلطنت شاه سلطان حسين كتابت شده عباراتي به خط بنايي بسيار زيبا و با امضاء محمدامين اصفهاني نوشته شده است.
رو به روي اين ايوان، صفه شاگرد قرار دارد كه عهد سلجوقي بنا شده و در قرن هشتم و يازدهم هجري قمري در دوران حكومت ايلخانيان و صفويه تزئينات به آن اضافه شده است.
در شمال ايوان استان، شبستان كوچكي قرار دارد كه زيباترين محراب گچبري مسجد را دربر دارد. اين شبستان كه به مسجد الجاتيو نيز معروف است داراي محرابي است كه به مثابه گوهري تابناك از هنر ايراني در جهان از شهرتي عظيم برخوردار است بر اين محراب زيبا نام سلطان محمود خدابنده ايلخان مشهوري كه قبل از تشرف به دين اسلام لقب الجاتيو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدابنده ناميد و وزير دانشمند او محمد ساوي و سال ساختمان آن يعني 719هجري قمري به چشم مي خورد.
زيباترين منبر منبت كاري موجود در مسجدجامع اصفهان نيز در اين مسجد قرار دارد كه سال ساخت آن ذكر نشده است از مسجد اوالجاتيو نيز به شبستان زمستاني بيت الشتاء مي رسيم كه به موجب كتيبه سر در آن در زمان تيموريان به دستور عمادين مظفر ورزنه اي ساخته شده است به همين علت به شبستان عماد نيز معروف است. اين شبستان باشكوه داراي ستونهاي قطور كوتاه و اتاقهاي خيمه اي شكل است در وسط هر چشم طاق يك قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده كه نور شبستان را تأمين مي كند.
