نمایشنامه متن نگارش یافته ادبی – نمایشی است که برای اجرای روی صحنه تئاتر یا خواندن نوشته می شود.
« نمایشنامه » ژانر یا نوع ادبی خاصی است که با «داستان » تفاوت دارد، عناصر و ابزارهای نمایشنامه نویسی فراتر از داستان به کار گرفته می شوند.آنچه در داستان «بیان » و « توصیف» می شود، در نمایشنامه باید «دیده» و « تصویر» گردد.
حتماً این ضرب المثل عامیانه را شنیده اید که می گوید:
شنیدن کی بود مانند دیدن ؟ زلیخا گفتن و یوسف شنیدن !
آری نمایشنامه نویس، متنی را برای دیده شدن، اجرا و تصویر نمودن عینی وعملی روی صحنه می نویسد . در حقیقت « نمایشنامه » نقشه و طرح کامل و جامع مهندسی برای ایجاد ساختمان نمایش روی صحنه است که همه ی جزییات و جوانب آن در نظر گرفته می شود.
علاوه بر جنبه ذاتی و جوهری، شکل ظاهری نگارش نمایشنامه نیز با نگارش داستان فرق دارد.
(در گام های بعدی نحوه نگارش نمایشنامه و قواعد نوشتاری آن را آموزش و نمایش می دهیم).
« نمایشنامه نویسی » به شکل امروزی در ادبیات کشور ما جوان است و سابقه طولانی ندارد و در مقایسه با سایر انواع ادبی مثل، داستان نویسی ، شعر ، مقاله نویسی ، قطعه نویسی و .. گسترش نیافته است!
هر چند ما در شکل سنتی دارای نمایشهای با شکوه همچون نمایش تعزیه ایرانی ( شبیه خوانی)، پرده خوانی، نقالی، خیمه شب بازی ، سیاه بازی و سایر انواع نمایشهای آیینی و عامیانه هستیم ، اما متن اینگونه رفتارهای نمایشی اغلب « فی البداهه » ، شفاهی و یا شکلی از نسخه های شعرگونه نمایشی بوده است و با نمایشنامه نویسی امروزی متفاوت است. در ادبیات ملی و مذهبی ما نظیر شاهنامه فردوسی، مثنوی معنوی مولوی، بوستان و گلستان ، سعدی ، منطق الطیر عطار نیشابوری، قصص الانبیا و قصه های قرآن کریم و ... قابلیت های نمایشی با شکوه وجود دارد که در قالب « نمایشنامه » ، نگاشته شوند، نوع جدید ادبی یعنی « نمایشنامه ایرانی » بوجود می آید که از جهت ارزشهای محتوایی و موضوعی سرآمد ادبیات جهانی است.
امروزه همگام با توسعه هنر و ادبیات کودکان و نوجوانان در ایران شاهد شکل گیری فعالیتهای خلاق و جدیدی چون « تئاتر مدرسه »، « تئاتر عروسکی » ،« نمایش برای کودکان درصحنه»،«مهد کودک ها»، « نمایش در تلویزیون» و ... هستیم . اینها همه قبل از هر چیز به ادبیات نمایشی ( نمایشنامه ) و متون نمایشی محتاج هستند، که دستور کار و نقشه عملی و اجرایی ساختمان نمایشی آنها را مشخص کند.
به همین دلیل « نمایشنامه نویسی » به عنوان « هنر و فن» در حوزه ی فعالیتهای فرهنگی هنری بویژه کودکان و نوجوانان اهمیت پیدا کرده و ضرورت دارد تا ما به کشف و پرورش استعدادهای ادبی و نمایشنامه نویسی در میان مربیان ، معلمان و حتی اعضای نوجوان مراکز فرهنگی و هنری و مدارس بپردازیم.
این مجموعه آموزشی و نمایشی کوتاه و آسان ، به صورت گام به گام تلاش می کند تا با برقراری ارتباط با مربیان، معلمان ، دانشجویان ، دانش آموزان و افراد علاقه مند به نمایشنامه نویسی به ویژه نمایشنامه عروسکی برای کودکان و نوجوانان خدماتی هر چند کوتاه به دست اندرکاران تعلیم و تربیت ارائه نماید.
نظرات و پیشنهادات و سوالات شما می تواند ما در یاری رساندن به علاقه مندان هنر و ادبیات کودکان و نوجوانان موفق سازد.
در قمست بعد « گام اول» « انتخاب موضوع، ایده و طرح اولیه» برای « نمایشنامه نویسی » برداشته می شود.
[چاپ]
کمينه
نمایشنامه نویسی 2
111.gif
چگونه نمايشنامه بنويسيم؟
"آموزش گام به گام نمايشنامه نويسي ويژه مربيّان و اعضاء نوجوان "
R گام اوّل: انتخاب موضوع _ ايده و طرح اوّليه
در پيش گفتار ، خلاصه تعريفي از « نمايشنامه » و تفاوتهاي آن با « داستان » داده شد و درباره اهميّت و ضرورت " نمايشنامه نويسي " و نقش آن در شكل گيري فعاليتهاي « نمايش عروسكي » و « نمايش » در مراكز فرهنگي هنري مربوط به كودكان و نوجوانان مطالبي ارئه گرديد. در اين بخش و در گام اوّل درباره " انتخاب موضوع "_ ايده و طرح اوليه نمايشنامه با هم گفتگو مي كنيم. براي شروع چه موضوعي را بايد انتخاب كنيم؟ ايده و طرح اوليه نمايشنامه چيست؟ چرا طرح اوليه اهميت دارد؟ و......
اينها پرسشهايي است كه در گام اول نمايشنامه نويس بايد درباره آن فكر كند و پاسخها ي مناسبي براي آن داشته باشد. " نمايشنامه نيمي از كار نمايشي است و اگر موضوع خوب و جذابي را براي آن انتخاب كرده باشيم ، و طرح اوليه ما از استحكام كافي برخودار باشد، قطعاْ نمايش خوبي براي ديدن را ميتوانيم فراهم كنيم. تمام هدف ما ا زاجراي يك برنامۀ نمايشي يا " نمايش عروسكي " ،اثر گذار بودن آن بر مخاطبان نمايش يا حداقل خوانندگان نمايشنامه است. بدين لحاظ ضرورت دارد تا درانتخاب موضوع و ارئه ايده و طرح اوليه دقت نظر بيشتري داشته باشيم . اغلب نمايش هاي آماتوري ( تجربي ) و حتي گاه حرفه اي ،كه جاذبه اي براي مخاطبان ندارند ، از ضعف متن و نارسايي ها ي نمايشنامه رنج مي برند! در حاليكه يك نمايشنامه قوي و جذاب را اگر يك گروه متوسط هم به صحنه ببرد ، از جاذبه كافي براي بيننده برخودار است . يك متن ضعيف نمايشنامه را يك گروه قوي هم نمي تواند براي تماشاگر قابل تحمل بسازد. بدين ترتيب تا حدودي پاسخ پرسشهاي ما دربارۀ اهميت "انتخاب موضوع" و " طرح اوليه " نمايشنامه داده مي شود. حال بايد در جستجوي " موضوع " ، " ايده " و " طرح" براي نمايشنامه باشيم . ايده و طرح اوليه نمايشنامه را كه طبعاْ در برگيرندۀ يك موضوع ( محتوا) است ،از كجا بايد بدست بياوريم؟ براي كسي كه اهل كتاب و مطالعه باشد ، يافتن ايده و فكر اوليه از بين داستانها،حكايتها ، اشعار و سرده ها ، زندگي نامه ها ،مجلات و منابع مكتوب مرتبط با ادبيات كودك و نوجوان بسيار آسان است. علاوه بر منابع مكتوب ادبيات كودكان و نوجوانان، منابع ادبيات شفاهي مثل: " قصه هاو حكايت هاي عاميانه " ، " ضرب المثل "، " ترانه ها و چيستان ها " و هر آنچه كه در گفتا رشفاهي مردمان اين سرزمين شنيده و ديده مي شود ،مي تواند ايده و موضوع مناسبي براي طراحي يك نمايشنامه باشد . البته بايد توجه كنيم كه هر قصه و حكايت يا موضوعي ممكن است "قابليت هاي نمايشي " يا دراماتيك نداشته باشد . شايد موضوع براي شنيدن خوب باشد ،امّا مناسب تبديل شدن به نمايشنامه و ديدن نباشد . به هنگام جستجوي طرح اوليه براي نمايشنامه ها بايد سراغ موضوعات و قصه هايي برويم كه جذاب ،بكر و حتي الامكان دست اوّل باشندو قابليت هاي نما يشي داشته باشند. گاهي نيز ممكن است ايده اوليه بر اساس يك موضوع يا موضوع يا قصه ، توسط نويسنده نمايشنامه تغيير پيدا كند ودر جريان تبديل شدن به نمايشنامه مورد " اقتباس " ، " الهام" يا "باز آفريني" قرار گيرد و يا از تلفيق و تركيب دو يا چند موضوع و حكايت ،يك اثر هنري جديد و خلاق آفريده شود. در هر صورت نويسندۀ نمايشنامه مي تواند در جريان آفرينش هاي هنري يا ادبي كار خوداز منابع مكتوب يا شفاهي الهام گرفته وبر اساس تخيلات و خلاقيت شخص خود ،به آفرينش هنري و ادبي تازه و بديع در حوزۀ نمايش با حفظ امانت و قيد منابع مورد استفاده بپردازد. علاوه بر منابع ادبي ،بعضي "مشاهدات""وقايع و حوادث" روزمرۀ زندگي نيز مي تواند منبع ايده و انگاره براي نگارش نمايشنامه باشد . يك نويسنده ميتواند با دقت كردن و مطالعه پيرامون حوادث و وقايع زندگي خود و اطرافيانش و محيط ،يا با مراجعه به "خاطرات" و "شاهدات" ديگران وباز نگري در آنها به طراحي يك داستا ن براي نمايشنامه بپردازد. اتفاقاْ وقتي موضوع يا ايده براي نمايشنامه يا هر نوع اثر ادبي از منابعي اقتباس مي شود كه ما نسبت به آن شناخت بيشتري داريم ، طبعاْ از دقت نظر و موشكافي بيشتري برخوردار شده و همۀ جوانب آن مورد توجه قرار مي گيرد. در حا ل حاضر چون عمدۀ فعاليت نمايشي در مراكز فرهنگي هنري پيرامون " نمايش عروسكي" چرخ مي زند و نمايشنامه ها بايد در خدمت فعاليتهای عروسكي باشند، طبعاْ نمايشنامه ها ي نگاشته شده نيز بايداز قدم اول و انتخاب موضوع و ارائه طرح با " نمايش عروسكي " همراه و هماهنگ باشند. بدين لحاظ دراينجا اين سؤال مطرح مي شود كه طرح نمايشنامه عروسكي چه تفاوتهايي با نمايشنامه هاي معمولي دارد و داراي چه ويژگيهايي است؟
به طور خلاصه مي توان گفت : در نمايشنامه عروسكي امكانات و قابليتهاي ويژه اي براي طرح حوادث غير واقعي وغير معمول درصحنه وجود دارد كه با نمايشنامه هاي ديگر متفاوت است. اين ويژگيها شامل ابزار و عناصرخاصي است كه قابليتهاي نمايش عروسكي را متناسب با نياز مخاطبان توسعه مي هد. ا زجملۀ اين ويژگيها " تخيل وفانتزي" ( غيرواقعي بودن حوادث ووقايع)، " اغراق وبرزگنمايي" ، " طنز وشوخي" ،" نماد گرايي و ريزپردازي" ،" خلاصه گويي و آهنگين بودن كلام" و.... درجوهرۀ طرح ومتن نمايش است. ( دربارۀ اين ويژگيها به تفصيل درجزوۀ آموزش نمايش عروسكي ويژه مربيان فرهنگي هنري مركز كانون مطالبي آمده است كه توصيه مي شود خوانندگان محترم اين مبحث در مراكز فرهنگي هنري كانون آن را جستجو كنند)
در هر صورت اميدواريم در گام اول به زبان ساده وكاربردي توانسته باشيم شمارا بااصول اوليه " انتخاب موضوع" و " ارئه ايده وطرح " براي نگارش نمايشنامه آشنا بسازيم. در گام های بعدی به مباحثي چون " پرورش موضوع " و " تقويت طرح " در نمايشنامه نويسي خواهيم پرداخت.
[چاپ]
کمينه
نمایشنامه نویسی 3
گام دوم : " پرورش موضوع " ، " تقویت طرح نمایشنامه "
در مقدمه این متن آموزشی و گام اول ، با زبان ساده به تعریف " نمایشنامه " و تفاوت آن با داستان پرداختیم و ضرورت ها و کاربردهای نمایشنامه در فعالیت های فرهنگی هنری به ویژه در مراکز کانون را مورد تأکید قرار دادیم. گام اول در نگارش نمایشنامه ، انتخاب موضوع و ایده و طرح اولیه مورد بحث قرار گرفت و منابع انتخاب موضوع معرفی شد.همچنین ویژگیهای" نمایشنامه عروسکی " به صورت خلاصه تعیین گردید.
در گام دوم به مبحث " پرورش موضوع " و سپس " تقویت طرح اولیه نمایشنامه " خواهیم پرداخت.
الف) پرورش موضوع در نمایشنامه
" موضوع " یا " مضمون " یک نمایشنامه از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است . موضوعات پیش پا افتاده و مضامین دم دست نمی توانند جوهره اصلی یک متن نمایشی را به خود اختصاص دهند. موضوع نمایشنامه باید یکی از مسایل مهم زندگی انسانی و مشکلات اساسی سر راه رشد و کمال انسان را مد نظر قرار دهد تا از ماندگاری و تأثیر گذاری عمیق تر برخوردار باشد. بدیهی است که در حوزه هنر و ادبیات کودکان و نوجوانان نیز موضوعات و مسایل مطرح در داستان ، شعر یا نمایشنامه علی رغم ساده بودن ، ملموس بودن و قابل تجربه شدن، نباید کم ارزش باشند، زیرا ادبیات به ویژه نوع نمایشی و دشوار آن باید در خدمت فرهنگ سازی، تعلیم و تربیت و پرورش فکری مخاطبان قرار گیرد. بنابراین موضوع نمایشنامه مهم است و علاوه بر انتخاب یک موضوع با ارزش ، می بایست تدبیر هنری و ادبی لازم را برای پرورش موضوع و تقویت پایه های اصلی متن نمایشی صورت پذیرد.
" پرورش موضوع " به عبارت ساده و روشن به معنی پر و بال دادن و رشد منطقی و معقول محتوی نهفته در اثر ادبی- نمایشی ( نمایشنامه) است، به طریقی که ارزش و اعتبار آن موضوع یا مضمون بیشتر و برتر شود. به طور مثال ممکن است ما موضوع " حسد " یا " طمع کاری " انسان را در نمایشنامه با هدف نکوهش و سرزنش این صفت زشت و ناپسند انسانی مد نظر قرار داشته باشیم و هدف اصلی ما از پرداختن به این موضوع در نمایشنامه انتقال این پیام به خوانندگان یا بینندگان باشد که : " حسادت بد است و انسان حسود خود را نابود می کند " یا طمع کاری انسان را به فساد و تباهی می کشد. " و.... برای انتقال صحیح و زیبای این اندیشه و پیام به مخاطبان و موضوعات با ارزش دیگری در کلام بزرگان ، احادیث و روایات منسوب به ائمه اطهار یا پیامبران و کتب مقدس آمده لازم است موضوع درست " پرورده " شود و " در جان کلام " جای گیرد و " جان مایه " محکم و قوی پیدا کند.اگر موضوع به صورت سطحی و خام در اثر ادبی – نمایشی مطرح شود و مراقبت لازم برای پرورش آن انجام نگردد، طبعاً میزان اثر گذاری و ماندگاری آن کم شده و ارزش محتوایی اثر کاهش پیدا می کند. بنابراین می بایست از جنبه های مختلف به موضوع نمایشنامه قبل از شروع بپردازیم و نگاه عمیق و همه جانبه به ماجرا داشته باشیم تا موضوع و مطلب اصلی متن با شکل منطقی و مستدل همراه با ظرافت و زیبایی های خاص اثر هنری و ادبی به مخاطبان منتقل شود. برخی نکات قابل توجه و جوانب مورد نظر در پرورش موضوع نمایشنامه عبارت است از:
1- با ارزش بودن موضوع ( مهم بودن - اثر گذاری و تعیین کنند گی آن )
2- فراگیر بودن موضوع ( گستردگی و دامنه دار بودن موضوع )
3-منطقی بودن موضوع ( با عقل و منطق انسان جور در آمدن )
4- تناسب موضوع برای مخاطبان ( قابل درک و یافت شدن)
5- پشتوانه داشتن موضوع( در زندگی انسان – در کلام بزرگان و فرهنگ )
6- بِکر بودن نوع نگاه به موضوع ( از زاویه خاصی به موضوع نگریستن که نو باشد) ( خلاقیت در موضوع)
7- قابلیت های نمایشی در موضوع ( امکان دیده شدن و به نمایش در آمدن موضوع)
8- جاذبه داشتن موضوع ( جلب توجه مخاطبان نسبت به موضوع و ماجرا )
9- لذت بردن از درک یا کشف موضوع( به واسطه اثر هنری و درک آن )
10- اثر گذار بودن موضوع ( ایجاد زمینه تغییر و تحول در مخاطبان )
و.....
این نکات مواردی است که در پرورش موضوع نمایشنامه خوب است نویسندگان به آن توجه کنند ، قطعاً موارد مهم و با ارزش دیگری نیز در انتخاب موضوع و پرورش آن در آثار نمایش و جود دارد که به وسیله نویسندگان و صاحب نظران در آثار علمی و هنری مربوط به حوزه ادبیات و ادبیات نمایشی بدان توجه شده است . ( با توجه به محدود بودن مطالب در این مجموعه به خوانندگان محترم توصیه می شود که حتماً برای کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص به کتاب های علمی و فنی در زمینه نمایشنامه نویسی ، فیلمنامه نویسی و ادبیات نمایشی مراجعه کنند.
ب) تقویت طرح در نمایشنامه
چنانچه قبلاً نیز اشاره کردیم ، طرح نمایشنامه ، چهارچوب اصلی و اسکلت اساسی پیکره متن است و بار اصلی اثر نمایشی را به دوش می کشد . هر چه طرح نمایشنامه قوی تر، مستحکم تر و حساب شده طراحی و تدبیر شده باشد ، به همان میزان موفقیت متن در خواندن و اجرا تضمین می شود.
به بیان ساده تر " طرح " نقشه مهندسی ساختمان نمایشنامه است و اگر این طرح و نقشه ، حساب شده و دقیق باشد ما با بنای مستحکم و زیبایی روبرو می شویم که دیدنی و جذاب است.
جهت تقویت طرح نمایشنامه ، می بایست به چند نکته توجه کنیم:
1- طرح کلی داستان نمایشنامه ( روابط علت و معلولی در طرح )
2- ساختار فنی طرح و عناصر موجود درآن ( عناصر ملودرام )
3- ترکیب بندی صحنه ها و حوادث ( حادثه پردازی )
4- توجه به اشخاص بازی و شخصیت پردازی در طرح
5- تعیین زبان نمایشی در طرح
و....
چنانچه قبلاً نیز گفتیم ایده و فکر اولیه طرح نمایشی ما معمولاً دارای یک منبع و مأخذ داستانی و یا ماجرایی واقعی و قابل مشاهده است. وقایع و حوادث موجود در داستان اصلی مورد اقتباس یا انتخاب ما ، باید دارای روابط علت و معلولی منطقی و قابل قبول باشد تا تصنع در آن به وجود نیاید. یعنی آنکه خواننده نمایشنامه یا بیننده به راحتی روابط علت و معلولی حوادث و وقایع مطرح شده را بپذیرد.
" ساختار فنی " یا تکنیکی موفق در طرح نمایشنامه نیز با پیروی از اصول و عناصر ساختار " ملودرام " که رایج ترین روش پرداخت داستان ، نمایشنامه فیلمنامه است ، شکل می گیرد. در طرح می بایست عناصر ساختار ملودرام و جایگاه آن ها دیده شود. این عناصر عبارت است از : مقدمه – حادثه یا بحران- گره افکنی- اوج گیری و نقطه اوج ، گره گشایی ، فرود و نتیجه گیری و پایان که در گام های بعدی آموزش نمایشنامه با توضیح بیشتر آن را به شما معرفی می کنیم .
حادثه پردازی در طرح اصلی نمایشنامه ( چکیده ماجرا و حوادث) باید ترکیب صحیح و منطقی داشته باشد و در پیشبرد متن تأثیر بسزا داشته باشد. ترکیب حوادث به مفهوم تقدم یا تأخر قایل شدن برای سیر حوادث یا زنجیر وقایع در نمایشنامه است و چینش صحیح و کنار هم قرار دادن این حوادث بر اساس ساختار منطقی که قبلاً اشاره شد به تقویت طرح نمایشی شما کمک می رساند. توجه به اشخاص اصلی بازی در طرح یا شخصیت ها و پرسناژهای نمایش و پرداخت مناسب به تقویت اساسی طرح نمایشی می انجامد.
قهرمانان و اشخاص تعیین شده در متن نمایشی که عامل حوادث و وقایع هستند یا حوادث و وقایع بر آنها استوار می شود، نیز می بایست با دقت بیشتری در طرح اصلی قرار گیرند و نقش هر یک با محاسبه ای مشخص تعیین شود. بدین ترتیب شخصیت های نمایش واقعی ، ملموس و منطقی به نظر می رسند. در خصوص شخصیت پردازی در نمایشنامه نیز در گام های بعدی بیشتر گفتگو خواهیم داشت. و آخرین مطلب در تقویت طرح ، تعیین زبان نمایشی جذاب در طرح است . اگر متن شما برای کودکان تنظیم می شود ، ممکن است زبان شخصیت ها به صورت آهنگین ، شعر و نظم یا نثر در نظر گرفته شود و یا ترکیبی از نثر و نظم ، و یا ممکن است اصلاً دیالوگ و گفتگو یا تک گویی ها ( مونولوگ ) در طرح شما نقش کمرنگ تری پیدا کند ، در هر صورت استفاده از زبان مناسب نمایشی در طرح و پیش بینی نحوۀ استفاده از زبان گفتاری و نوشتاری نیز به تقویت طرح مدد می رساند . در گام های بعدی درباره ی زبان نمایشی بیشتر گفتگو خواهیم کرد.
http://www.kpf-khr.ir/faaliyat/%D9%81%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%AA%D9%87%D8%A7%DB%8C%D9%87%D9%86%D8%B1%DB%8C/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%DB%8C/tabid/295/Default.aspx
